استرداد لاشه چک 

بازگشت لاشه چک به معنای برگرداندن چک از دارنده به طرف صادرکننده آن است. این موضوع یکی از دعاوی حقوقی متداول و مهم در محاکم قضایی به شمار می‌آید. دلایل متعددی مانند امانی یا تضمینی بودن چک، یا عدم انجام تعهدات قراردادی می‌تواند موجب طرح این دعوا شود. همچنین، لازم به ذکر است که در کنار اقدام به استرداد لاشه چک، ممکن است برای اثبات حقانیت خود، نیاز به طرح دعاوی دیگری نظیر فسخ قرارداد یا تأیید انفساخ قرارداد و همچنین درخواست وجه التزام قراردادی باشد.

موارد طرح دعوای استرداد لاشه چک 

دلایل مختلفی برای درخواست استرداد چک از سوی صادرکننده وجود دارد. از جمله موارد رایج می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

دلایل مختلفی برای طرح دادخواست استرداد لاشه چک از سوی صادرکننده وجود دارد که از جمله موارد رایج آن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. دریافت رضایت‌نامه رسمی از دارنده چک که نشان‌دهنده تسویه طلب یا اسقاط حقوق وی باشد.

2. ارائه گواهی از مراجع قضایی یا ثبتی که تأییدکننده پرداخت وجه چک باشد.

3. ارائه حکم قطعی از دادگاه که برائت صادرکننده از پرداخت وجه چک را تأیید کند.

4. ارائه حکم قطعی که اثبات کند چک به‌صورت امانی صادر شده و صادرکننده مسئولیتی در پرداخت وجه آن ندارد.

5. ارائه حکم قطعی دال بر این که چک به‌صورت تضمینی صادر شده و موضوع ضمانت رفع شده، بنابراین صادرکننده هیچ تعهد قانونی برای تأمین وجه چک ندارد.

چنانچه قراردادی که مبنای صدور چک یا سفته بوده به دلایل مختلفی از جمله فسخ، انفساخ، بطلان، ابطال یا تأیید اقاله منحل شده باشد، تعهدات ناشی از آن نیز از بین رفته و دیگر دلیلی برای ادامه تعهد پرداخت وجه چک وجود نخواهد داشت.

مطالب مرتبط: جرم عدم استرداد لاشه چک

اقدامات پیش از طرح دعوای استرداد لاشه چک 

• دستور عدم پرداخت وجه چک

بر اساس ماده 14 قانون صدور چک، صادرکننده یا ذینفع می‌تواند به صورت کتبی به بانک اعلام کند که چک به دلیل فقدان، سرقت، جعل، کلاهبرداری، خیانت در امانت یا دیگر جرائم به دست آمده است و خواستار عدم پرداخت وجه آن شود. پس از تأیید هویت شخصی که دستور داده است، بانک از پرداخت وجه چک خودداری خواهد کرد و در صورتی که چک ارائه شود، گواهی عدم پرداخت با ذکر دلیل صادر و به دارنده چک تحویل داده می‌شود. با این حال، اعتبار و استمرار این دستور به این شرط است که شخص دستور دهنده حداکثر طی یک هفته شکایت خود را به مراجع قضایی ارائه دهد و گواهی مربوطه را به بانک تحویل کند. در غیر این صورت، پس از پایان این مهلت، بانک موظف است وجه چک را از موجودی خود به درخواست دارنده پرداخت نماید.

• دستور موقت مبنی بر عدم پرداخت وجه چک

سوالی که به ذهن می‌رسد این است که آیا علاوه بر موارد ذکر شده در ماده 14، در دیگر شرایط نیز می‌توان با استفاده از نهاد دستور موقت، مانع از پرداخت وجه چک شد؟

بدون تردید، اگر چک گم نشده یا از راه‌های غیرقانونی به دست نیامده باشد، صدور دستور عدم پرداخت وجه چک بر اساس ماده 14 ممکن نیست. اما پاسخ به این پرسش که آیا می‌توان با دستور موقت مانع از پرداخت آن شد یا خیر، چالش‌برانگیز است و حقوقدانان معمولاً به این موضوع پرداخته‌اند.

مطالب مرتبط: نمونه دادخواست استرداد لاشه چک و دستور موقت

در نشست‌های قضایی، پاسخی که به این سوال داده شده به شرح زیر است:

نظر کمیسیون: با توجه به اصول کلی قانون تجارت در زمینه چک و مقررات قانون صدور چک مصوب 1355 و اصلاحات بعدی آن در تاریخ 1372/08/11، صادرکننده چک همواره موظف است با آگاهی از موجودی حساب در بانک محال علیه، اقدام به صدور چک نماید تا دارنده بتواند با ارائه چک به بانک، وجه آن را دریافت کند. همچنین، ماده 2 قانون صدور چک، چک را معادل اسناد لازم‌الاجرا در نظر گرفته و دارنده را مستحق دریافت وجه از بانک محال علیه معرفی کرده است. بنابراین، با توجه به ماده 14 و تبصره‌های 1 و 2 آن، صدور دستور موقت برای جلوگیری از پرداخت وجه چک، از نظر قانونی معتبر نیست و دادگاه باید درخواست ارائه شده برای دستور موقت را رد کند.

از این رو، مشخص می‌شود که اکثر قضات به عدم پذیرش درخواست دستور موقت برای جلوگیری از پرداخت وجه چک اعتقاد دارند و آرای صادره نیز این موضوع را تایید می‌کند.

نحوه و شرایط طرح دعوای استرداد لاشه چک 

بهتر است که صادرکننده ابتدا با ارسال یک نامه رسمی، از دارنده چک بخواهد تا لاشه چک را برگرداند. اگر به این درخواست توجهی نشود، باید با مراجعه به دفتر خدمات قضایی یا با واگذاری وکالت به یک وکیل متخصص، اقدام به تنظیم دادخواستی برای مطالبه لاشه چک نماید. فرایند طرح دعوی استرداد لاشه چک می‌تواند به دو شیوه صورت گیرد.

1.طرح دعوای مستقل 

دعوی استرداد لاشه چک به عنوان یک دعوی مستقل به این شکل انجام می‌شود که صادرکننده یا ذی‌نفع چک با ارائه مدارک قانونی و اثبات یکی از دلایل حق مطالبه، اقدام به طرح دعوی علیه دارنده چک می‌کند.

2.طرح دعوای متقابل 

موضوع دعوای استرداد لاشه چک به عنوان دعوای تقابل زمانی به وجود می‌آید که دارنده چک برای دریافت مبلغ آن علیه صادرکننده اقدام کند و صادرکننده نیز ادعا کند که مبلغ چک پرداخت شده است، یا اینکه آن را به صورت امانی یا تضمینی پرداخت کرده و یا قرارداد مربوطه را منحل کرده است. در این شرایط، صادرکننده ناچار است با طرح دعوای تقابل و درخواست رسیدگی همزمان به رد ادعای دارنده و استرداد لاشه چک، از خود دفاع کند.

 ( هزینه دادرسی استرداد لاشه چک ) .دادخواست استرداد لاشه چک مالی است یا غیرمالی

در مورد این دعوا، اختلاف نظرهای حقوقی وجود دارد که می‌تواند مالی یا غیرمالی باشد. برخی از دادگاه‌ها با توجه به این که بازپس‌گیری لاشه چک به معنای برائت صادرکننده از پرداخت مبلغ سند تجاری و عدم بهره‌مندی دارنده چک از منافع مالی آن است، این دعوا را مالی تلقی کرده و خواهان را ملزم به پرداخت هزینه دادرسی دعاوی مالی، که معادل سی و نیم درصد اصل خواسته است، می‌دانند. در مقابل، گروهی دیگر، با توجه به این که لاشه چک را فاقد ارزش مالی می‌دانند، بر این عقیده‌اند که این دعوا غیرمالی است.

بر اساس نظریه مشورتی 1130/1400/7 که در تاریخ 27/11/1400 توسط اداره حقوقی قوه قضاییه صادر شده، در پاسخ به این پرسش که آیا استرداد لاشه چک به عنوان دعوای مالی محسوب می‌شود یا خیر، اعلام شده است که از آنجا که نتیجه این استرداد جنبه مالی ندارد، لذا استفاده از تمبر غیرمالی کفایت می‌کند.

مدارک لازم برای طرح دعوای استرداد لاشه چک

افرادی که به دنبال شواهدی برای اثبات حق خود در خصوص مطالبه لاشه چک در زمان ثبت دادخواست در دفتر خدمات قضایی هستند، باید یکی از موارد استحقاق برای استرداد را با ارائه مدارکی مانند رسید، اسناد پرداخت وجه چک، حکم صادره از دادگاه یا نامه‌های رسمی از اداره ثبت، همچنین اقرارنامه یا رضایت‌نامه محضری دارنده چک که نشان‌دهنده وصول طلب یا اسقاط آن باشد، ثابت کنند.

مطالب مرتبط: مطالبه طلب چک سفته

شیوه رسیدگی و صدور رای در خصوص دعوای استرداد لاشه چک 

با ارائه درخواست بازپس‌گیری لاشه چک و سفته و ارجاع پرونده به یکی از شعب دادگاه حقوقی، مدیر دفتر پس از تکمیل مدارک، پرونده را به قاضی تسلیم می‌کند. پس از دریافت دستور قضایی، اقدام به تعیین زمان دادرسی می‌نماید. در زمان مقرر، دادگاه با بررسی مدارک ارائه‌شده در درخواست و شنیدن سخنان طرفین پرونده، و در صورت نیاز به ارجاع به کارشناسی، تصمیم‌گیری کرده و رأی را صادر می‌کند.

دادخواست استرداد لاشه چک و ابطال اجرائیه چک 

طبق قانون جدید چک، دارنده چک تحت شرایط خاصی می‌تواند بدون نیاز به اقامه دعوای مطالبه وجه، مستقیماً درخواست صدور اجراییه برای چک برگشتی را مطرح کند. در این صورت، صادرکننده برای جلوگیری از توقیف اموال، رفع ممنوع‌الخروجی و احتمال جلب خود، علاوه بر اقامه یک دعوای مستقل، می‌تواند دعوای استرداد لاشه چک را به همراه درخواست ابطال اجراییه نیز مطرح کند.

دادخواست استرداد لاشه چک و دستور موقت 

درخصوص نحوه طرح این دعوا دو حالت متصوراست.

• حالت اول: طرح درخواست دستور موقت قبل ازمراجعه به بانک:

در این شرایط، با وجود این که برخی بر این باورند که صدور دستور موقت پیش از مراجعه به بانک امکان‌پذیر نیست و معتقدند که صادرکننده می‌تواند با استناد به تبصره‌های ۱ و ۲ ماده ۱۴ قانون چک و با مراجعه به بانک، به‌وضوح اعلام کند که چک گم شده، دزدیده شده، جعل شده یا از طریق کلاهبرداری، خیانت در امانت یا جرایم دیگر به دست آمده است و به صورت کتبی درخواست عدم پرداخت را به بانک ارائه دهد؛ اما در عمل، برخی محاکم درخواست‌های صدور دستور موقت برای جلوگیری از پرداخت وجه چک توسط بانک را پذیرفته‌اند.

• حالت دوم:طرح درخواست دستور موقت بعد از برگشت خوردن چک

حالت دوم به زمانی اشاره دارد که دارنده چک با مراجعه به بانک اقدام به برگشت چک کرده و به اداره اجرای ثبت یا دادگاه مراجعه کرده تا اموال صادرکننده را توقیف کند. در این وضعیت، امکان درخواست صدور دستور موقت وجود ندارد و صادرکننده باید با ارائه درخواست برای توقف عملیات اجرایی و ارائه تأمین مناسب، اقدامات لازم را برای جلوگیری از ادامه عملیات اجرایی انجام دهد.

مطالب مرتبط: خیانت در امانت چک و مجازات آن

استرداد لاشه چک به جهت عدم مدیونیت

بر اساس ماده 265 قانون مدنی، هر فردی که مالی را به دیگری منتقل کند، به‌طور ضمنی نشان‌دهنده عدم قصد تبرع است. بنابراین، اگر کسی چیزی را به دیگری بدهد، بدون آنکه به عنوان مدیون آن مال شناخته شود، می‌تواند درخواست بازپس‌گیری آن را نماید. یکی از نمونه‌های رایج این موضوع، مربوط به توافقات و قراردادهایی است که بین افراد منعقد می‌شود، به‌طوری که آن‌ها متعهد به انجام عملی می‌گردند و شرط می‌کنند که در صورت انجام تعهد، می‌توانند نسبت به دریافت چک اقدام کنند. اما اگر متعهد به تعهد خود عمل نکند، صادرکننده می‌تواند با اثبات این موضوع، درخواست بازپس‌گیری چک را ارائه دهد. در صورتی که دادگاه دعوای مطرح‌شده را نسبت به چک مربوطه تأیید کند، حکمی مبنی بر الزام دارنده به بازپس‌گیری چک صادر خواهد کرد.

بنابراین، صادرکننده در فرایند بازپس‌گیری چک باید عدم حق‌طلبی دارنده را برای مطالبه وجه چک ثابت کند و استناد صرف به ماده 265 قانون مدنی کافی نخواهد بود.

نمونه دادخواست استرداد لاشه چک و دستور موقت

نمونه دادخواست استرداد لاشه چک و دستور موقت

استرداد لاشه چک به جهت تحصیل از طریق مجرمانه

اگر صادرکننده، ذینفع یا نماینده قانونی او ادعا کنند که چک مفقود شده، به سرقت رفته یا جعل شده است، یا اینکه چک به طرق کلاهبرداری، خیانت در امانت یا دیگر جرائم به دست آمده، و قادر به اثبات این ادعا باشند و حکم نهایی در این زمینه صادر شود، صادرکننده حق دارد که اصل سند را پس بگیرد و مبلغ چک به شاکی تعلق خواهد گرفت. بنابراین، دارنده چک مجرم نمی‌تواند به هیچ فرد دیگری مراجعه کند.

در صورتی که دارنده سند مجرم نباشد، اما به هر دلیلی مرتکب تقلب یا تقصیر شدید شده باشد، باز هم اصل سند قابل استرداد توسط شاکی است و مبلغ چک به شاکی خواهد رسید.

اگر ثابت شود که دارنده با حسن نیت عمل کرده، در این صورت او از حمایت اصل غیرقابل استناد بودن ایرادات برخوردار است و ایرادات اساسی در برابر او قابل به کارگیری نیست. با این حال، صادرکننده می‌تواند برای دریافت وجه چک به دارنده اول که مجرم شناخته شده، مراجعه کند.

مطالب مرتبط: لایحه دفاعیه استرداد چک

اگر چک به طور غیرقانونی به دلیل ایراد در امضای آن به دست آمده باشد، این ایراد در برابر هر دارنده‌ای قابل استناد خواهد بود. به عنوان مثال، اگر چکی با جعل امضای صاحب حساب صادر و به دست آمده باشد، این ایراد به رغم حسن نیت دارنده نیز معتبر خواهد بود.

مجازات خیانت در امانت عدم استرداد لاشه چک 

طبق ماده 674 قانون مجازات اسلامی، به این صورت تعیین شده است که اگر اموال منقول یا غیرمنقول یا مدارکی نظیر سفته، چک، سند، قبض و مشابه آن به عنوان اجاره، امانت، رهن، وکالت یا هر نوع همکاری با یا بدون دریافت اجرت به شخصی سپرده شود و هدف این باشد که اشیاء مذکور به مالک بازگردانده شوند یا برای مصرف مشخصی استفاده گردند، در صورتی که فرد نگهدارنده آن اشیاء به ضرر صاحبان یا متصرفان، آنها را مورد استفاده نادرست قرار دهد، تصاحب کند، نابود کند یا گم نماید، عمل او به عنوان خیانت در امانت شناخته شده و مجازات آن حبس از شش ماه تا سه سال خواهد بود. یکی از مصادیق این نوع تصاحب، مراجعه به بانک برای وصول وجه چک یا درخواست گواهی عدم پرداخت می‌باشد.

با توجه به آخرین اصلاحات انجام شده در قانون کاهش مجازات حبس تعزیری، مدت حبس مقرر در بند فوق به 3 ماه تا یک و نیم سال کاهش یافته است. علاوه بر این، دادگاه‌ها می‌توانند بر اساس ماده 23 قانون مجازات اسلامی، مجازات‌های تکمیلی و تبعی به مدت حداکثر 2 سال وضع کنند که شامل اقامت اجباری در محل مشخص (تبعید)، منع اشتغال به مشاغل خاص، محرومیت از خدمات دولتی و عمومی، ممنوعیت رانندگی و ممنوع الخروجی و… می‌باشد.

استرداد لاشه چک به علت فسخ قرارداد 

اگر صدور چک به‌واسطه توافق طرفین در قرارداد صورت گرفته باشد، با انفساخ قرارداد، تعهدات مرتبط نیز از اعتبار ساقط می‌شود. در این شرایط، صادرکننده می‌تواند برای دریافت لاشه چک اقدام کند.

شایان ذکر است که به‌دلیل دلایل متعدد، دارنده معمولاً از بازگرداندن لاشه چک خودداری می‌کند. بنابراین، اقدام به طرح دعوای اعلام انفساخ قرارداد به‌عنوان دلیل قانونی برای مطالبه لاشه چک، پیش از یا هم‌زمان با دعوای استرداد لاشه چک، امری ضروری است.

مرجع صالح به رسیدگی به دعوای استرداد لاشه چک

بر اساس ماده 11 قانون آئین دادرسی دادگاه‌های عمومی و انقلاب در امور مدنی، با توجه به این که دعوای استرداد لاشه چک نه از جمله دعاوی بازرگانی محسوب می‌شود و نه به عنوان دعوای منقول ناشی از قرارداد شناخته می‌شود، خواهان لازم است در دادگاه محل سکونت خوانده نسبت به ارائه دعوا اقدام کند. از لحاظ صلاحیت ذاتی، دعاوی مربوط به استرداد لاشه چک‌هایی تا سقف بیست میلیون تومان در صلاحیت شورای حل اختلاف قرار دارد، در حالی که دعاوی با مبلغ بیشتر به دادگاه حقوقی مربوط می‌شوند.

همچنین، لازم به ذکر است که اگر صادرکننده به منظور استرداد لاشه چک، شکایتی در قالب جرم خیانت در امانت یا جرم کلاهبرداری مطرح کند، باید در دادسرای عمومی و انقلاب محل وقوع جرم اقدام نماید.

مطالب مرتبط: وکیل کیفری تهران

استرداد لاشه چک در اجرای احکام 

اگر شخص صاحب چک بخواهد وجه آن را دریافت کند، صادرکننده می‌تواند با مراجعه به اداره اجرای احکام و پرداخت مبلغ چک، تقاضای بازپس‌گیری چک را داشته باشد. در این صورت، دارنده چک با ارائه اصل چک می‌تواند به دریافت وجه آن بپردازد.